Download fulltext
294_ABSTRACT

BOEKESSAY Verantwoordelijkheid: niet alleen voor wie zwak staat Frank Vandenbroucke In zijn pas verschenen boek The Age of Responsibility Luck Choice and the Welfare State (2017) stelt Harvard-politicoloog Yascha Mounk de rol die ‘persoonlijke verantwoordelijk- heid’ gekregen heeft in debatten over sociaal beleid en samenleven vraag Hij pleit een fundamentele koerswijziging Als we wensen dat simplistische hardvoch- tige opvatting persoonlijke verantwoordelijkheid toenemende mate veld wint dan moeten bij discussies herverdeling zo weinig mogelijk beroep doen op oordelen Met dit beukt hij frontaal thema me voorbije 30 jaar sterk bezig gehouden Volgens maakten ook linkse denkers fout door ‘gelijkheid’ te verbinden met ‘verantwoordelijkheid’ Een uitgesproken voorbeeld van deze ‘verantwoordelijk- heidsgevoelige gelijkheidsfilosofie’ vind je politieke filosoof G A Cohen (1941-2009) evolueerde analytisch marxisme naar radicaal egalitarisme beïnvloed Linkse zoals hebben impasse gecreëerd volgens Mounk: om her- verdeling solidariteit blijven bepleiten verantwoordelijkheidsgevoelige denk- kader ze betoog ontwikkelen feitelijke mensen minimaliseert Maar het minimaliseren eigen is onge- loofwaardig haaks wat zelf denken aldus Dus kan beter stop- pen focus De verantwoordelijkheden toeschrijft aan moet afleiden visie rechtvaardige samenleving waarden daarin spelen (zoals: geen armoede onderdrukking gelijkheid status) vertrekpunt; komt orde gedrag sampol 2017/7|83 aantal verwachtingen vol- dergelijke stand houden Hiermee viseert maar groep filosofen waar- onder Ronald Dworkin John Roemer Ik schets daarom eerst argument koppelt ik voeg welke omstandigheden al verantwoordelijk acht pleidooi veronderstelt dus heldere scheidingslijn tussen verantwoor- delijkheid individu verantwoorde- lijkheid gemeenschap geef triviaal vader verdeelt erfenis twee zonen wel dezelfde opvoeding genoten erg verschillend oudste sober zuinig tevreden Streven per definitie verantwoordelijkheidsge- voelig anders komen absurde recepten uit Omgekeerd als individuele belangrijk vindt consequent solidair getroffen wordt omstandighe- den buiten wil er meteen enkele nuanceringen toe m i aanvaard kunnen worden verdedigen Daarna keer terug HET MAATSCHAPPELIJKE CON- TRACT Het uitgangspunt (dat uitgangspunt) hier neer: onrecht- vaardig ongelijkheden benadeeld ten opzichte andere eigenschappen omstan- digheden waarvoor Wie hiervan vertrekt – dacht denk nog steeds veel onrecht vaststellen: grote verschillen levensstandaard kansen ‘eigen lijkheid’ niets maken Nu kun kritische kijk zonder duidelijk kleine dingen des levens daar heel meer ‘geluk’ puren jongste elke dag champagne kaviaar nodig ge- lukkig netjes zal daarmee gelukkiger resultaat vorm ongelijkheid geluk toch twijfelt niemand eraan gelijkheidsbeginsel geval gerespecteerd Veronderstel nu wél consumptiegewoonten perfect gezond sinds geboorte verlamd allerlei hulpmateriaal erfe- nis gelijk vinden wellicht geschonden Waarom? Omdat afwijkingen qua smaak meestal zien fy- sieke ziet haast Dit illustreert ver- antwoordelijkheid elkaar 2017/7|84 verbonden verantwoordelijkheidsgevoelig (‘gelijkheid vereist geld geeft zoon behept dure smaak’) belang- rijk waar gaat steunt ethiek wederkerigheid Wederkerigheid houdt rijke verantwoordelijkheid: voelt verant- woordelijk helpen minder goed hun actieve houding iets vergt iederéén verhaal na- tuurlijk simplistisch ‘dure smaak’ slaat weegschaal waarop collectieve woordelijkheid gelegd helemaal verantwoordelijkheid; aangeboren handicap Kansen missen daardoor achterop geraken werkelijke wereld vaak moeilijk ontwarren combinatie zelden door; hoe afstelt beoordeelt mijn ogen maat- schappelijke conventie contract: metafysisch oordeel verantwoordelijkheid’ waarmee moeras vrije terechtkomt Sociaal toetsen gelijkheid’ complex omdat doorslaat Er bijkomende moeilijkheid: keuzes ouders mis- schien wilt kinderen omstandigheden; níét delijk Opgroeien recept mislukking school leven waartegen beschermen zélfs zou sommige gevallen deels geringe inkomen gezin samen- leving gelijke geven herbekijken omwille redenen waarom antwoordelijkheid’ enige ordenings- principe sa- menleving algemene verzekering tegen werkloosheid nuttig stabiliserend effect economisch ieders belang geobsedeerd moral hazard (misbruik afschuiven collectiviteit) werkloosheidsverzekering organiseren mist maatschappelijk doel Opdat minimum activering nodig; beantwoordt motief gelijkheid! Aandacht impli- ceert tenslotte meedogenloos bent menselijk falen Mensen één kans krijgen Sterker alle problemen geconfronteerd sociale vatten vanuit beginsel ‘gelijkheid Som- mige gevolgen degelijk 2017/7|85 dramatisch kwetsbaarheid eruit voortvloeit fundamenteel willen rechtzetten dienst spoedgevallen zwaargewonden binnenkrijgt zich bijvoorbeeld stellen verkeersreglement Die hoogstens ach- teraf financiële plaatje ongeval Hetzelfde geldt beslissin- gen domein men ‘hoe ben situatie geraakt’ afgewogen gewoon gebruikt aanvoelen heet rechtvaardigheid verschillende staan soms gespannen voet Dat filosofische reflectie a fortiori democratische deliberatie DE (PRE-)INSTITUTIONELE VISIE brengt hoger schetste beeld 1 klaagt zeer terecht concept ‘verantwoor- delijkheid’ jaren 1980 gereduceerd tot zelfredzaamheid ‘ver- jezelf ’ terwijl Sommige mededogen ‘De kwetsbaren beschermen’ ongeacht reden taak nemen positieve Kortom or- deningsprincipe maatschappelijke contract grondslag ligt rekening nadelige ‘externe effecten’ strikt afrekenen heid (denk stabiliserende impact werkloosheidsverze- keringen) En overwegingen kwets- baarheid status (de mogelijkheid iedereen burger blijven) Nog gezegd: nood rijkere invulling onze bekwaamheid anderen onderlijnt correct gevoel welmenend ‘links’ drijft politiek draagvlak krijgt overtuigt echter punten zijn: 1/ leiden genieten bescherming inferieure toekennen; 2/ (vermeende) diepe waarheden con- trole causaliteit los concrete instellingen 2017/7|86 Eerste punt Vermits verantwoordelijkheids- gevoelige slechts beschermt wanneer kennen toe: die- genen zichzelf zorgen ‘niet Deze kritiek leunt bekend artikel Amerikaanse filosofe Elizabeth Anderson 1999: zij schreef gelijkheidsfilosofie uiting ‘misprijzend medelijden’ eerder 2 vreemd argument: stel eens werkloosheids- uitkering hen job passend beoordelen (bijvoorbeeld economische crisis): impliceren nemen’? Helemaal Vanzelfsprekend rechts reduceert steun manifest plek arbeidsmarkt conjunc- tuur droevige eigenschap ‘bewijzen’ vooraleer recht uitkering: inderdaad stigmatise- rend werkers misprijzende manier omgaan cliënten uitleggen nadelig bepaalde daarvoor compensatie Tweede scherpst gelijkheidsdenken doodlopend spoor zit ‘feitelijke’ menselijke gebaseerd noties ‘controle’ ‘causaliteit’ toebedeeld basis verwachten Wat hangt af instituties vermeende controle (Hij kind verongelukt weg thuis stond wach- schoolpoort: zoeken tragische beuren hand ‘feiten’ sfeer legitieme inzake opvang schoolpoort begeleiding huis ) We ‘institutionele’ vertrekken wenselijk legitiem gekoppeld ‘pre-institutionele’ juist ‘verantwoordelijkheidsgevoelige gelijkheidsdenkers’ snijdt hout Co- auteur onderscheid ‘omstandigheden’ ‘vrije keuze’ metafysische kwestie (volgens Cohen) kun- nen gaan zelfs aartsmoeilijke determinisme over: feite maatschap- pelijk Hun zekere zin even ‘institutioneel’ diegene bepleit Wel beklemtoont waarin beperkt nexus 2017/7|87 ‘gelijkheid-verantwoordelijkheid’ hét waarrond werk draait eenzijdig doorschiet wan- neer schrijft (letterlijk) verantwoordelijkheid’: name herverde- ling inkomens vermogens duikt ijkpunten 3 altijd focussen onder- scheid nooit 4 IDEALE THEORIE IN EEN NIET-IDEA- LE WERELD opletten concepten ‘ideale theorie’ toepassing niet-ideale waarschuwing aanwezig Mounk5 gevaren woordelijkheidsgevoelige sterker verf zetten ideale twijfel behoefte machtig legitimiteit ongelijk verdeelde rijkdom grondig praktijk vooral gericht afhankelijk overheid zichtbaar ‘last’ betekent collectivi- teit Niet blijft schot; obsessie (oneigenlijk gebruik voorzieningen waardoor ‘de last’ toeneemt) ertoe geleid voordelen verzekeringsmechanismen (hun effecten’) oog verloren Europese debat oplossingen eurozone stabiliseren botsen obses- sie 6 blijkt ander niveau ons land mogelijkheden pensioenvoorziening verbeteren stelselmatig opties aanvullingen verbetering natuurlijk feit dominante discours bekeken per- spectief Eerder bod brengen pleiten kritisch Universiteit Amsterdam 2017/7|88 Noten ‘Externe belangrijke stabiliteit dankzij werkloosheidsverzekerin- (wat mooie illustratie vind) E What Point Equality? Ethics Vol 109 No (Jan 1999) pp 287-337 3/ citeert uitvoerig Th mas Scanlon ter ondersteuning idee streven gemotiveerd (di- verse) reeks voelige beperkte greep (en Scanlons contractua- lisme) cruciaal weten samenwerking gelijk- principiële vormt (zie T M Difficulty Tolerance Essays Political Philosophy Cambridge University Press p 206) 4/ geïnspireerd interessante reactie Alexander Brown (A Egalitarianism Democratic Equality Ethical Perspectives: Journal Euro- pean Network 12 (2005) 293-339; zie 297) 5/ verwijzing Stuart White (pp 87-89 Mounks boek) 6/ Om Eurozone leidt risico intussen gedomineerd vrees toelaten klein moei- lijk agenda geraken; F Risk Reduction Sharing Moral Hazard: Vaccination Metaphor Intereco- nomics 52(3) 154-159 Harvard (VS) 2017 2017/7|89